Bóg wszystkich ludzi

Czekając na Mesjasza
Spełnianie dobrych uczynków ważne jest z jeszcze jednego powodu. Oto świat wedle judaizmu jest miejscem dalekim od doskonałości. Skoro Biblia już w pierwszym rozdziale Księgi Rodzaju przekonuje nas, że świat stworzony przez Boga został przez niego samego uznany za dobry, skąd zatem zło i cierpienie? Kwestia ta od zawsze nurtowała żydowskich proroków i myślicieli.

W przeciwieństwie do chrześcijaństwa judaizm nie ma koncepcji grzechu pierworodnego. Co prawda Adam i Ewa wypędzeni z raju stracili możliwość mieszkania w ogrodzie Edenu, ale zyskali coś więcej: możliwość odróżniania dobra od zła, stali się więc samodzielni. Skoro odpowiedzialnością za zło tego świata nie dało się obciążyć pierwszych ludzi, potrzebne były inne rozwiązania problemu. Stąd wzięły się, snute przez mistyków, subtelne koncepcje katastrofy, upadku świata (a nie człowieka!), który wydarzył się zaraz po zakończeniu aktu Bożego stworzenia, o ile nie w jego trakcie.

Ta zaś koncepcja związana jest ściśle z innym, być może najważniejszym obok Boga i prawa moralnego „wynalazkiem” judaizmu: ideą mesjańską. Już starożytni prorocy, przerażeni rozmiarem zła i grzechu, jaki plenił się pośród ludzi, zapowiadali nadejście czasów ostatecznych: dni sądu, moralnej odnowy, ustanowienia pokoju pomiędzy narodami i szczęśliwości.

Idea ta związana była z osobą Mesjasza – człowieka z królewskiego rodu Dawida, który pokój taki ustanowi, przywracając dawne porządki albo tworząc całkiem nowy ład. W tradycji żydowskiej – co od prawie dwóch tysięcy lat stanowi przedmiot sporu z chrześcijanami – Mesjasz jeszcze nie nadszedł.

Mimo tej różnicy żydowska filozofia wciąż inspiruje myślicieli niekoniecznie żydowskiego pochodzenia. Idea mesjańska, choćby w zeświecczonej wersji, obecna jest niemal we wszystkich nurtach współczesnej myśli społecznej czy politycznej, które stawiają sobie za cel czynienie świata miejscem lepszym dla ludzi. Nie wszystkie z nich mają wiele wspólnego z judaizmem, żydowską historią czy samymi Żydami. Czerpią po prostu – czasem nieświadomie – z tradycji, która liczy sobie już ponad 30 wieków.

Różnorodność
Współczesny judaizm jest religią, w której występuje wiele nurtów, zarówno takich, które mają wiele stuleci tradycji, jak i zrodzonych w XX wieku.

Judaizm ortodoksyjny – najbliższy religii, która ukształtowała się w starożytności. Ortodoksi za pisma natchnione uznają nie tylko Biblię, ale również Talmud, wierzą w dosłowne wypełnienie się proroctw dotyczących nadejścia Mesjasza i szczególną rolę Żydów jako narodu wybranego przez Boga. Uznają niezmienny kształt halachy – prawa żydowskiego i starają się przestrzegać wszystkich przepisów, w tym praktycznych, jak koszerne jedzenie, zakazy pracy w szabat i święta, separacja kobiet i mężczyzn w synagodze (kobiety, na balkonie lub w oddzielnej sali, nie mają dostępu do takich elementów nabożeństwa, jak czytanie Tory). Ortodoksja podzielona jest na wiele nurtów: sefardyjski (ukształtowany jeszcze w średniowieczu wśród Żydów mieszkających w Hiszpanii); rozmaite nurty aszkenazyjskie, z których dwa najważniejsze to chasydyzm i judaizm litwacki.

Chasydyzm powstał w Polsce na przełomie XVII i XVIII wieku. Jego zwolennicy pragnęli reformy judaizmu w duchu większej wspólnotowości i egalitaryzmu. Wiele grup chasydzkich do dziś zachowało takie elementy kultu, jak ekstatyczny taniec, śpiew, osobista i zbiorowa medytacja. Przywódcą chasydzkiej grupy jest cadyk (dosł.: sprawiedliwy), człowiek obdarzony, wedle swoich zwolenników, szczególną charyzmą i autorytetem, pełniący niekiedy rolę nie tylko nauczyciela i duchowego przewodnika, ale również pośrednika pomiędzy wspólnotą a Bogiem.

Judaizm litwacki ukształtował się w Wilnie i w okolicach jako ruch przeciwników chasydyzmu. Ważnym elementem są w nim studia nad Pismem, indywidualne i zbiorowe. W XVIII wieku litwacy stworzyli nowoczesny, wykorzystywany do dziś, system nauki Biblii i Talmudu w jesziwach, gdzie teksty studiuje się w parach pod okiem nauczyciela. Początkowo obydwa ruchy miały czysto męski charakter. Dzisiaj kobiety zaczęły mieć w ortodoksji coraz więcej do powiedzenia. Przede wszystkim dopuszczono je do studiów religijnych, uznając, że prawo żydowskie nie sprzeciwia się edukacji kobiet (choć ultraortodoksyjne grupy chasydzkie wciąż tego nie uznają).

Judaizm konserwatywny – powstał w Niemczech, Polsce i w Ameryce w ciągu ostatnich dwóch stuleci. Jego wyznawcy nie zawsze postrzegają całość żydowskich pism religijnych za natchnione i święte. Niektórzy odrzucają dosłowne brzmienie Talmudu, a co za tym idzie – uznają, że prawo żydowskie ma charakter historyczny i nie musi być przez ludzi współczesnych przestrzegane w takim samym stopniu, co w starożytności.
Stąd poluzowanie przepisów dotyczących szabatu, koszerności, prawa rodzinnego. Niektóre wspólnoty konserwatywne dopuszczają wspólne nabożeństwa kobiet i mężczyzn. Kobietom wolno czytać Torę na równi z mężczyznami, nosić szale modlitewne. Liczone są one do minianu – grupy dziesięciu Żydów, którzy mogą prowadzić nabożeństwo (w synagogach ortodoksyjnych minian jest wyłącznie męski i bez dziesięciu mężczyzn nie można rozpocząć modlitw, nawet gdyby w bożnicy znajdowało się 100 kobiet).

Judaizm reformowany – dziś rozpowszechniony przede wszystkim w Ameryce. Uznaje w wielu wypadkach, że Żydzi nie muszą przestrzegać halachy, że powinni łączyć własną religijność z nowoczesnością. Odrzuca wiele tradycyjnych „dogmatów” judaizmu: wiarę w osobowego Mesjasza, w zgromadzenie się wszystkich Żydów w Jerozolimie na koniec dziejów, w „wybraństwo” żydowskiego narodu. Reformiści często kwestionują objawiony charakter Tory, uznając ją bardziej za dokument pewnej epoki, niosący pewne wciąż aktualne przesłanie moralne, niż świętą księgę. Reforma dopuszcza też kobiety w roli rabinów, akceptuje małżeństwa mieszane z nie-Żydami bez koniecznej konwersji współmałżonka na judaizm.

Nabożeństwa prowadzone są często w języku, którym posługuje się dana wspólnota, a nie po hebrajsku – jak u ortodoksów i dużej części Żydów konserwatywnych. Niektóre synagogi reformowane uznają śluby par homoseksualnych, zmieniają też czasem brzmienie tekstów niektórych modlitw, a nawet Biblii, wprowadzając do nich podwójne męsko-żeńskie imię Boga, by zaakcentować powszechny, niepatriarchalny charakter judaizmu.

Żydowskie święta
Judaizm od przynajmniej 25 stuleci jest związany z następującymi wydarzeniami z żydowskiej historii: wyjściem z Egiptu, nadaniem Tory na górze Synaj, wędrówką przez pustynię ku Ziemi Obiecanej. Te wydarzenia mają odbicie w żydowskim cyklu świątecznym. Pesach, Szawuot (Pięćdziesiątnica) i Sukot (Szałasy) to trzy tradycyjne święta pielgrzymie.

Najważniejsze żydowskie święto, szabat, nawiązuje do biblijnej opowieści o sześciu dniach stworzenia i jednym dniu odpoczynku. Prawo religijne i tradycja każą upamiętniać szabat przede wszystkim poprzez modlitwę i zakaz wykonywania prac, które związane są z codzienną aktywnością, zarabianiem, prowadzeniem domu itd. W szabat nie wolno na przykład jeździć samochodem, rozniecać ognia, posługiwać się pieniędzmi, sprzątać itd. W piątkowy wieczór żydowska rodzina zasiada do uroczystej kolacji.

W sobotę rano religijni Żydzi udają się do synagogi na nabożeństwo, podczas którego czytane są fragmenty Tory przepisane na dany tydzień. Szabat powinien być dniem radosnym, poświęconym rodzinie, studiom religijnym, jedzeniu, relaksowi. Wszystkie te czynności mają znaczenie religijne, wykonywane są na pamiątkę Stworzenia i na chwałę szabatu.

Dwa inne święta, przez wielu Żydów postrzegane jako najdonioślejsze, to Rosz haSzana (Nowy Rok) i Jom Kipur (Dzień Pojednania). Rosz haSzana to symboliczna rocznica stworzenia świata, a zarazem pierwszy z dziesięciu dni (ostatni to Jom Kipur) pokuty, namysłu nad minionym rokiem, wyznawania grzechów, pojednania z Bogiem, który osądza postępki i feruje wyroki, a co najistotniejsze – z bliźnimi, Żydami i nie-Żydami.


Piotr Paziński