Oko

Być czyimś oczkiem w głowie, strzec jak źrenicy oka, ale i strzec się złego oka, licząc na przychylność oka opatrzności. Dzięki oczom patrzymy na świat, zdenerwowani nie możemy zmrużyć oka, a kiedyś zamkniemy je na zawsze. Są nazywane lustrami duszy, porównywane do gwiazd i diamentów, opiewane przez poetów i zakochanych.

Oczy reprezentują najważniejszy z ludzkich zmysłów – zmysł wzroku. Dzięki niemu poznajemy świat. Wzrokiem wydzielamy pewne obiekty, by potem móc je nazywać, definiować, by w końcu móc nad nimi zapanować. Gdy zamykamy oczy, świat dla nas znika, znikają też postrzegane przez nas niebezpieczeństwa i potwory, a małe dzieci sądzą, że zacisnąwszy powieki, same przestają być widziane przez innych.
Spojrzeniem nadajemy ostateczny kształt przedmiotom, zatrzymując rozwój i przemianę. Stąd wierzenie, że grzyby ujrzane ludzkim okiem przestają rosnąć, ale i przekonanie, że zapatrzenie się kobiety ciężarnej na jakiś obiekt spowoduje upodobnienie się doń płodu.

Oślepienie jako wyjątkowo surowa kara łączy się z uznaniem, że zbrodniarz nie powinien kalać swym spojrzeniem świata. Ślepota sprawia, że zamiast świata żywych widzi on świat umarłych, więc tym samym uśmierca się go symbolicznie. Z kolei w starożytnym Egipcie praktykowano skuwanie oczu wizerunków przedstawiających osoby, na których chciano wywrzeć zemstę. Ale ślepota, nie pozwalając nam dostrzegać świata doczesnego, wyostrza wewnętrzny wzrok i pozwala ujrzeć Inny Świat, dając możliwość wieszczenia, czytania przyszłości. Przykładem takiego ślepego proroka może być słynny grecki wieszczek Tejrezjasz, który zyskał dar jasnowidzenia po tym, jak został oślepiony przez Herę. Patrząc na świat, kontaktujemy się z nim. Dlatego spojrzenie pewnych osób może być niebezpieczne. Zmarłemu, który opuścił już przecież świat ludzki, należy zamknąć oczy – ten nakaz znają prawie wszystkie kultury.

Jest to konieczne, gdyż jego oczy widzą inną rzeczywistość, a tym samym otwierają drogę do zaświatów – swym spojrzeniem może on pociągnąć za sobą żywych. Kontakt wzrokowy pozwala na poznanie czyjejś siły, zapanowanie nad nim. Stąd popularne opisy pojedynków wzrokowych, często poparte magiczną mocą pojedynkujących się. Patrząc komuś w oczy, można nie tylko narzucić mu swoją wolę, ale i poznać jego myśli lub przelać swoje do jego umysłu. W literaturze pojawia się wątek zamienienia się duszami – konsekwencji wpatrywania się komuś w oczy.

Oczami (wzrokiem) można też szkodzić. Na całym świecie rozpowszechnione są wierzenia o złym oku, którego posiadacz może sprowadzać na innych zło. Opinie, czy takie działanie jest nieświadome, czy też jest wynikiem złej woli, są podzielone. Na Słowiańszczyźnie częściej przyjmuje się tę pierwszą możliwość. Złe oko działa szczególnie mocno na istoty młode – dzieci, kurczęta, prosięta, cielęta. Pewien dyrektor kołchozu na Białorusi sądził, że ma złe oczy, dlatego nigdy wiosną, w porze pojawiania się młodych zwierząt, nie robił inspekcji.

O szkodliwy wzrok często oskarżani są przedstawiciele określonej nacji – Cyganie, Żydzi – lub posiadacze ciemnych oczu. Popularnym talizmanem, który przed tym chroni, jest kolor czerwony, na przykład czerwona kokardka zawiązana na wózku dziecięcym, wpięta w ubranie agrafka lub założenie garderoby na lewą stronę. Oczy to zwierciadła duszy. Można, patrząc w nie, zajrzeć komuś do serca, do jego wnętrza, odkryć tajemnice. Oczy demaskują szaleńca – ich obłęd upewnia nas, że człowiek ten nie widzi już zwykłego świata. Ale i szaman wyróżnia się spojrzeniem – jego jasny wzrok dostrzega duchy i sprawy niedostępne zwykłym śmiertelnikom.

W tym sensie oczy są granicą między nami a resztą świata. Porównywane do nich będą zatem i inne miejsca graniczne, na przykład okna domostwa. Oczkiem czy okiem nazywa się też jeziorko znajdujące się w lesie – miejsce prowadzące w zaświaty. W wielu językach tym samym słowem określa się i oko, i drogi do innego świata, jak źródła czy otwory w ziemi. Nie tylko wejrzenie, lecz także sam wygląd oczu miał przynosić wiedzę o człowieku. Czarne, ciemne oczy kojarzono ze złym spojrzeniem. W starożytności osobom często mrugającym przypisywano tchórzostwo. Arabowie uważają, że małe źrenice wskazują na podstępny charakter. Sięgająca oka brew znamionuje zawistnika, wyłupiaste oczy – pomieszanie zmysłów, a rozbiegany wzrok – przenikliwość.

Również folklor pensjonarski zawierał wróżby związane z kolorem oczu: oczy czarne – życie marne, oczy zielone – życie szalone, oczy niebieskie – życie królewskie. Z kolei osoba o dziwnych czy uszkodzonych oczach miała być złym omenem – i tak spotkanie zezowatego przynosi pecha w grze w karty. Prawie wszystkie części ciała ludzkiego mają swe symboliczne znaczenie, jednak oko zajmuje tu pierwszoplanową pozycję.

Gdy łzawi nam lub swędzi nas lewe oko, oznacza to nadchodzący smutek, a gdy prawe – radość: oka lewa łza wylewa, oka prawa radość dawa.(Polskie wierzenie ludowe)

OKO OPATRZNOŚCI – przedstawiane jako otoczone promieniami oko wrysowane w trójkąt. Symbolizuje wszechwiedzę Boga i jego nieustanną opiekę roztaczaną nad ludźmi. Pochodzi ze starożytnego Egiptu, gdzie występowało jako oko Horusa, w Europie pojawiło się w XVII-XVIII wieku. Z czasem stało się obrazem Trójcy Św. Pojawia się też wśród symboli wolnomularskich, przypominając, że wszystkie działania masonów są widziane przez Boga.

OKO PROROKA – niebiesko-biały amulet w kształcie oka, mający moc odpędzania złego spojrzenia i zła w ogóle, umieszczany nad wejściem do domu lub na ciele. Wywodzi się z Turcji, choć obecnie spotykany jest w większości krajów muzułmańskich

TRZECIE OKO – umieszczane na czole różnych bóstw, często w trójkącie. Oznacza wszechobecność, pełnię postrzegania, pełną kontrolę nad własnym działaniem. Spopularyzowane jako symbol nadnaturalnych zdolności.

WZROK BAZYLISZKA – potocznie zły, nieżyczliwy wzrok. W legendach bazyliszek potrafił zabijać wzrokiem, a pokonać można go było jedynie, podsuwając mu lustro lub wypolerowany metal, by zniszczyło go odbicie jego własnego wzroku.