Najwierniejszy przyjaciel człowieka czy wysłannik diabła? Pies towarzyszy ludziom od tysiącleci jako jedno z pierwszych – jeśli nie pierwsze w ogóle – oswojone zwierzę. Jednak w wierzeniach wielu ludów odgrywa on rolę co najmniej dwuznaczną. Dlaczego?

Pies prowadzi nocny tryb życia, łączy się go z księżycem, jest też drapieżnikiem, a niekiedy i padlinożercą. Dlatego w wielu mitologiach pojawia się obok bóstw związanych właśnie z nocą i zaświatami. U Persów prowadził dusze do krainy zmarłych, u Germanów i w Indiach strzegł podziemi, w północnej Azji wcielał się w niego demon śmierci, a u Greków łączono go z Hekate, boginią księżyca i magii.

Pies nie tylko strzeże zaświatów i towarzyszy ich władcom, ale także przeprowadza dusze ze świata żywych do świata umarłych – jest zatem psychopomposem, przewodnikiem dusz. Z tą rolą psa łączy się też zwyczaj praktykowany między innymi w Mongolii, na Cejlonie i wśród Eskimosów, a nakazujący rzucanie przed pogrzebem ciał nieboszczyków psom, by te ogryzły je do kości. Z kolei w wierzeniach wschodniosłowiańskich dusze grzeszników mogą odbywać pokutę w ciele psa. Bardzo rozpowszechnione jest też przekonanie, że pies to wcielenie demonów czy szatana. Warto tu przypomnieć, że Woland, wcielenie Szatana z „Mistrza i Małgorzaty” Michaiła Bułhakowa, posługuje się „psim” atrybutem – laską z rączką w kształcie głowy pudla.

To wszystko sprawia, że psy są często traktowane jako zwierzęta nieczyste. Dlatego, a również ze względu na ich związki z księżycem, w wielu kulturach istnieje zakaz wprowadzania ich do miejsc związanych z kultem solarnym, słonecznym. Pies nie mógł pojawiać się w Atenach na Akropolu ani stykać w Rzymie z kapłanami Jowisza. Ten zakaz zachowało chrześcijaństwo i islam. W Hajnówce krąży do dziś opowieść o tym, że źródełko z uzdrawiającą wodą, Krynoczka, straciło swą moc, gdy pewna kobieta wykąpała w nim psa. Być może dlatego takie zgorszenie budzą opisywane od lat próby wyprawienia psom religijnego pochówku czy publikowania ich nekrologów.

Poczucie niestosowności byłoby tu podbudowane zderzeniem dwóch wizerunków psa – jako wiernego towarzysza i jako istoty nieczystej. Bo jednak istnieje też w kulturze obraz psa – przyjaciela człowieka. W sztukach pięknych jego wizerunek jest alegorią wierności. I nawet, gdy podejrzewa się go o nadnaturalne zdolności, nie muszą się one obracać przeciw człowiekowi – pies może ostrzegać właścicieli przed złodziejami i przed złymi duchami, które świetnie widzi i wyczuwa. A kiedy wyliże ranę, ta będzie się szybciej goić.

Zachowanie psa może też przepowiadać przyszłość. Do dziś bywa uważany za zły omen – jego pojawienie się, a zwłaszcza przejście między ludźmi zwiastuje niepowodzenie i kłótnie. Jeśli przejdzie między narzeczonymi, ich związek nie będzie udany, jeśli między przyjaciółmi – przyjaźń może być zagrożona, a jeśli pojawi się na boisku, piłkarze mogą spodziewać się klęski. W polskich wierzeniach poszczekiwanie psa nocą wieszczy śmierć któregoś z domowników. Podobne znaczenie ma sytuacja, gdy pies wyje ze spuszczonym pyskiem lub skacząc do okien. Kiedy wyje z pyskiem wzniesionym w górę, należy strzec się pożaru.

Oprócz wróżb związanych z nieszczęściem i śmiercią, pies był wykorzystywany do prognozowania pogody i czasu zamążpójścia. Gdy zwierzę je trawę, tarza się lub uporczywie drapie, można spodziewać się deszczu. Gdy chowa się pod stół lub w kącie, a także gdy wyje z podkulonym ogonem, nadciągnie burza. Wróżby związane z zamążpójściem odbywały się tradycyjnie w Wigilię, w wieczór sylwestrowy i w Andrzejki. Zgodnie z najprostszą z nich panny wychodzące przed dom lub wyrzucające śmieci miały nasłuchiwać wycia bądź szczekania psa – oznaczało ono kierunek, z którego przybędzie narzeczony. Według innej wróżby dziewczęta, które spotkały się, by wspólnie zajrzeć w przyszłość, powinny rzucać psu kąski jedzenia – której kąsek pochwyci pierwszy, ta najwcześniej zmieni stan cywilny. Jeśli jednak pies przyśnił się dziewczynie w noc andrzejkową, odczytywano to jako zapowiedź staropanieństwa.


Zuzanna Grębecka