Czy wiesz, że wieszając na niej łańcuchy, bombki, orzechy, jabłka, powtarzasz magiczny rytuał mający ci zapewnić przychylność bogów i duchów?

Choinka - historia i symbolika

 

Ten najpopularniejszy chyba znak świąt jest w polskiej kulturze z jednej strony stosunkowo nowy, z drugiej zaś tradycyjny. Nowy – bo drzewko iglaste ustawiane w mieszkaniu pojawiło się w naszym kraju dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku, w czasie rozbiorów, a przybyło z Niemiec. Zwyczaj świątecznego zdobienia świerku, jodły, rzadziej sosny zrodził się trzy wieki wcześniej w Alzacji. A jednak już od dawna w Polsce bożonarodzeniową ozdobą był ścięty czub iglaka zawieszany nad wigilijnym stołem.

Nic w tym dziwnego – drzewa iglaste mają w większości kultur istotne znaczenie symboliczne. Wiecznie zielone – są kojarzone z nieśmiertelnością, stanowią widomy znak zwycięstwa życia nad śmiercią. Dlatego często wyobrażają one Drzewo Kosmiczne – oś świata – korzeniami sięgające zaświatów, koroną zaś niebios. Do tej symboliki odwołuje się też bożonarodzeniowa choinka, co dodatkowo podkreślone jest przez umieszczenie na jej szczycie gwiazdy betlejemskiej.

 

Ozdoby choinkowe - symbolika

Nie tylko sama choinka, ale i wszelkie ozdoby świąteczne nasycone są treścią symboliczną. Nawet kolorystyka jest tu nie bez znaczenia. Boże Narodzenie to triumf życia nad śmiercią, światłości nad mrokiem, wiosennego odrodzenia nad martwotą zimy. Przypomina o tym zieleń jedliny, jemioły i ostrokrzewu.

Zieleń kojarzona jest z życiem, wiosną i nadzieją. Czerwień jagód ostrokrzewu, jabłek, choinkowych zabawek to barwa krwi, witalności, siły życiowej, chroniąca od czarów i złych uroków. Złoto, którym błyszczy świąteczne drzewko, odwołuje się do nieziemskiej, boskiej światłości, nieśmiertelności, wieczności i doskonałości. Pstrokacizna, feeria kolorów to odwrotność czarno--białego świata zimy i śmierci.

Wreszcie światło – świeczki, lampki i bożonarodzeniowe iluminacje to zwycięstwo jasności, przesilenie zimowe, przybywanie dnia. Ale nie tylko kolory ozdób bożonarodzeniowych mają swe głębsze znaczenie. Te najpopularniejsze – bombka, łańcuch, gwiazda, jabłko i pozłacany orzech – są ściśle związane z ideologią grudniowego święta.

Jedną z najstarszych jest bombka. Zdobiła już czub w wiejskiej polskiej chacie. Początkowo bombki sklejano z opłatków lub pleciono ze słomy, nazywano zaś świat bądź światek. Miały wskazywać na to, że Jezus rodzi się jako król świata. Ale kulisty kształt symbolizuje w ogóle nieskończoność, wieczność i pełnię, uniwersum i całość stworzenia. Łańcuch, podobnie jak sznury czy powrozy, wiąże się z ideą połączenia, jedności – pojawia się zatem w tych sytuacjach, gdzie chodzi o tworzenie wspólnoty, o więź społeczną. Jeszcze wyraźniej widać to w symbolice girlandy, której sploty obrazują zespolenie. Już od starożytności były atrybutem świątecznym. Pierwsze łańcuchy choinkowe kuto w XVII wieku ze srebra, z czasem zastąpiono je pośledniejszymi materiałami.

Gwiazda ma być wspomnieniem gwiazdy betlejemskiej, ale i odwołaniem do boskości, zaświatowości, niebiańskiego pochodzenia Dzieciątka, a przy tym kolejnym symbolem światłości. Symbolika jabłka wiąże się ze znaczeniem, jakie przypisywane jest jabłoni. W wielu kulturach była ona drzewem świętym, otoczonym kultem, Drzewem Kosmicznym, rosnącym w rajskiej, zaświatowej krainie. Jej owoce, jako pochodzące spoza ludzkiego świata, są więc kojarzone z życiem i nieśmiertelnością, ale towarzyszą również kontaktom ze zmarłymi – a przecież wieczerza wigilijna to między innymi czas spotkania ze zmarłymi przodkami. Jabłko jest też atrybutem władców, wskazuje więc na szczególną pozycję Jezusa.

Orzechy z kolei są symbolem nowego życia, odrodzenia, a przede wszystkim płodności, dlatego pojawiają się w obrzędach związanych z rozpoczynaniem roku, nowym okresem wegetacji czy ślubem. Ale częścią symboliki ozdób świątecznych jest też ich wspólne, rodzinne wykonywanie. W polskiej tradycji już od jesieni wieczorami członkowie rodziny, a zwłaszcza dzieci, skupiali się razem na przygotowywaniu zabawek na choinkę. Dziś o tej części świątecznej obyczajowości właściwie zapomniano. I tego chyba najbardziej żal…


Zuzanna Grębecka
shutterstock.com